Văn Miếu Diên Khánh là một công trình kiến trúc mang bề dày lịch sử lâu đời, nơi đây thờ vị Khổng Tử, người đã sáng lập ra Nho Giáo, bên cạnh đó miếu còn thờ những vị học trò xuất sắc nhất của người. Nơi đây mang giá trị to lớn về quá trình học tập, tiếp nhận tri thức và làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa dân tộc.
Văn Miếu Diên Khánh ở đâu?
Văn miếu Diên Khánh được lập từ năm 1853 tọa lạc tại khóm Phú Lộc Tây, thị trấn Diên Khánh, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Tuy gọi là Văn miếu Diên Khánh nhưng có thể xem đây là Văn miếu cấp tỉnh mà tiền thân là Văn miếu trấn Bình Hòa xưa, lập từ năm Gia Long thứ 2.
Văn Miếu là nơi để thờ Đức Khổng Tử, đạo Khổng – Nho giáo, thờ Đức Khổng Tử – người sáng lập ra Nho giáo và thờ các bậc hiền triết từng là học trò của Ngài, tiêu biểu như Tứ phối (4 vị học trò giỏi được Khổng Tử mếm mộ nhất và được phối thờ cùng Ngài là Nhan Hồi, Tăng Sâm, Khổng Cấp, Mạnh Kha), Thập Triết (10 vị hiền triết có công với Nho giáo là Mẫn Tử Khiên, Tử Trương, Tể Dư, Nhiễm Hữu, Ngôn Yển, Nhiễm Canh, Nhiễm Ung, Trọng Do, Bốc Thượng và Đoan Mộc Tử)… Với giới nho sĩ, khoa mục ở bản địa, Văn Miếu là địa chỉ thân thuộc với họ vì này là khoảng không sinh hoạt văn hóa cổ truyền chính.
Từ thời phong kiến, đạo Nho được xem như là quốc giáo và chữ Hán được áp dụng trong việc thi tuyển để cứu lựa chọn ra các nhân tài phụng sự cho tổ quốc. Ở thời nhà Nguyễn, hệ thống trường học được thành lập ở khắp các bản địa để xếp hàng đào tạo và giảng dạy đạo Nho cho người theo Nho học.
Việc học đã được tổ chức thì nhất định phải có Khổng miếu. Cấp tỉnh có Văn Thánh hay Văn miếu, còn cấp phủ, huyện có Văn chỉ. Văn miếu do quan tỉnh đứng lập; Văn chỉ do thân hào nhân sĩ đứng lập. Văn Miếu Diên Khánh xưa cũng được hình thành theo thiết chế ấy. Đây là một truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta nhằm ghi nhận công lao to lớn của những người có tài học hành, đỗ đạt và giúp ích cho đời.
Đây cũng là Văn miếu cấp tỉnh hiếm hoi còn tồn tại ở khu vực Nam Trung bộ, đã được Bộ Văn hóa – Thông tin xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia vào năm 1998. Chính vì đã được lập từ rất lâu đời, cũng như trải qua nhiều cuộc chiến tranh lịch sử, nên văn miếu Diên Khánh được trung tu lại nhiều lần để giữ được vẻ đẹp cổ kính mà vẫn có giá trị sử dụng.
Khu Văn Miếu Quốc Tử Giám đã thông qua bốn lần tu bổ vào các năm 1892, 1904, 1941. Năm 1948, Văn Miếu bị Việt Minh đốt trụi trong campaign “Tiêu thổ Kháng chiến”. Tới năm 1959 được phục dựng lại tại địa chỉ mới.
Kiến Trúc Văn Miếu Diên Khánh
Văn Miếu được xây trong khuôn viên khá vuông vức, với tổng diện tích 1.500m2, phía trước có nhà bi đình, chính giữa có tòa tiền đường và chánh đường cao rộng, làm bằng gỗ xây tường gạch bao, các cột kèo được chạm trổ sơn son, thếp vàng đẹp đẽ và uy nghiêm. Ngăn cách giữa bi đình và tòa chánh đường là một sân gạch khá rộng, hai bên có hai dãy nhà tả vu và hữu vu. Bên dãy tả vu còn có nhà quan cư được bày trí đẹp, thường dùng làm chỗ tạm trú cho quan khách sử dụng trong những dịp tế lễ.
Phía tây Văn Miếu có một ngôi miếu nhỏ gọi là Khải Miếu thờ Khải Thánh Công Lương Ngột và bà Nhan Thị Trưng, họ chính là đức thân phụ và thân mẫu của đức Khổng Tử. Thường khi vào cuộc tế lễ, người ta thường tế đầu tiên ở ngôi Khải Miếu để tôn vinh người đã sinh ra Đức Ngài.
Năm 1948, Văn Miếu bị Việt Minh đốt trụi trong campaign “Tiêu thổ Kháng chiến”. Tới năm 1959 được phục dựng lại tại địa chỉ mới. Hiện tại, Văn Miếu chỉ còn giữ được 2 tấm bia đá thời Tự Đức 11 (1858) giúp ta hiểu biết hơn về lịch sử, văn hóa, sinh hoạt của nhân dân Khánh Hòa và quá trình hoàn thiện khu Văn Miếu năm 1854. Ngoài ra còn có một Bài minh ở Bái Đường nói rõ hơn về sự đỗ đạt của các vị văn võ, khoa bảng, hào mục, chức sắc và các học sinh địa phương từ đầu triều Nguyễn đến thời Tự Đức.
Lễ hội tại Văn Miếu Diên Khánh
Hàng năm, Ban chủ tịch di tích lịch sử đều tổ chức Lễ hội ở Văn Miếu Diên Khánh Nha Trang là lễ Thánh Đán (đáng nhớ ngày sinh 27/8 m lịch) và Thánh Húy (ngày giỗ 18/4 Âm lịch) của đức Khổng Tử. Do chính quyền trực thuộc phong kiến tổ chức tế lễ: Một viên chức hàm Chánh cửu phẩm được giao trông coi, trực thuộc chủ tịch của quan Đốc học. Phụ cứu ông có 04 lễ sanh lo phần nghi lễ và 30 miếu phu được lựa chọn kỹ lưỡng.
Trước năm 1945, lệ cúng hàng năm ở Văn Miếu thường được tổ chức vào ngày “Đán” và ngày “Húy”, tức ngày sinh và ngày mất của Khổng Tử do Nhà nước đứng ra tổ chức, ngân sách do tỉnh đài thọ. Buổi tế được tổ chức rất trang trọng, đúng với những nghi lễ của triều đình đã quy định. Chính vì vậy, trong lễ cúng thường có mặt đông đảo quan lại, thân hào nhân sĩ trí thức trong phủ tham gia.